De zelfmoordenaar

tragi-komedie van Nikolaj Erdman

1, 2 , 8, en 9 december 1989 (Parochiecentrum Bunsbeek)

Nikolaj Erdman (Rusland, 1902-1970)

De Russische auteur, Nikolaj Erdman, is een slachtoffer van het Stalinisme... Hij die door Maxim Gorki "de nieuwe Gogol" werd genoemd, verdween na het schrijven van slechts twee toneelstukken - "Het Mandaat" (1925) en "De Zelfmoordenaar" (1928) - in de anonimiteit. In de jaren 30 werd niets meer van Erdman gehoord. Blijkbaar werd hij wegens zijn kritiek op het regime gearresteerd en verbannen. Pas vanaf 1942 duikt zijn naam weer op in het Russische repertorium van film- en theatermakers. Een hoofdrol was voor hem echter niet meer weggelegd. Voor het westen bleef hij tot aan zijn dood in 1970 zelfs totaal onbekend.
En nochtans, de jonge Erdman was de rijzende literaire ster in het post-revolutionaire Rusland!

"Het Mandaat", geënsceneerd door de grote regisseur Meyerhold, werd luid geprezen. Nadezj-da Mandelstam noemde "De Zelfmoordenaar" "het beste stuk uit het Sovjet-repertoire". Stanislavski, de leider van het Moskous Kunstenaarstheater, was een groot bewonderaar van Erdman. Aan zijn collega Nemirovitsj-Dantsjenko schreef hij trouwens: "Tussen haakjes, je moet de gelegenheid vinden om Erdman te vragen of hij je zijn stuk wil voorlezen. Hij leest buitengewoon goed, op een manier waarvan een acteur veel kan leren. In zijn manier van spreken zit een of ander nieuw principe verborgen waar ik nog niet achter ben. Ik moest zo lachen dat ik hem om een lange onderbreking moest vragen, anders was mijn hart onder de inspanning bezweken"

Hoewel het theater van Meyerhold en Het Moskous Kunstenaarstheater beide met de productie van "De Zelfmoordenaar" een artistieke tweestrijd wilden aangaan en al met de repetities begonnen waren, werd het stuk in Rusland nooit opgevoerd. Stalin verhinderde dat. Zijn Culturele Propaganda-afdeling keurde het stuk af "omdat het een schandelijk vertekend beeld van de Sovjet-werkelijkheid gaf" Met zijn gevoel voor lijfsbehoud liet Stanislavski het werk aan "De Zelfmoordenaar" stopzetten, maar o.a Meyerhold moest zijn enthousiasme voor Erdman met de dood bekopen! Meyerhold werd volgens het ene verhaal doodgemarteld door de geheime politie, volgens het andere werd hij na jaren uit de gevangenis ontslagen, waarna hij - een gebroken man - zelfmoord pleegde...

Waarom had Nikolaj Erdman het bij Stalin verkorven? Wel, zijn stukken zitten vol politieke grappen en verwijzingen naar de historische realiteit. In "Het Mandaat" bekritiseert Erdman twee groepen: de kleinburgerij die terugverlangt naar de toestand van voor de revolutie met alle voorrechten en profijtjes van dien, maar tegelijkertijd richt zijn kritiek zich tegen de vertegenwoordigers van het nieuwe regime, de bureaucraten die de nieuwe partijelite vormen en vooral voor eigen comfort ijveren. En dat was tegen Stalins zere been!

over het stuk

Vijftig jaar doodgezwegen, nu toenemende belangstelling

Het stuk werd pas in 1969 door Zweden voor het westerse publiek ontdekt. Een Duitse vertaling verscheen in THEATER HEUTE in juli 1970. De opvoeringen door "Die Münchner Kammerspiele" in 1971, maakten zo'n indruk dat de ZDF de gefilmde productie heel onlangs heruitzond in het licht van de recente gebeurtenissen in Rusland en Oost-Duitsland...
"De Zelfmoordenaar" beleefde zijn Nederlandstalige première op 17 oktober 1981 bij de opening van het herbouwde FRASCATI in Amsterdam (met Johan Leysen in de hoofdrol).
BOK is één van de eerste Belgische gezelschappen die dit historisch belangrijke stuk op de planken brengt. Ondanks het feit dat ze geen woord Nederlands verstonden, herkenden Poolse bezoekers - die toevallig een BOK-repetitie bijwoonden - het stuk ogenblikkelijk! Zo kwamen we te weten dat "De Zelfmoordenaar" in Polen algemeen bekend is en er ook op de televisie te zien was.

Interpretatie

Onze interpretatie verschilt tamelijk grondig van de bewerking door de Nederlanders Lodewijk de Boer en Ruud Engelander. Wij hebben getracht vooral het opzet van Erdman zelf te respecteren zodat deze productie soms korter aansluit bij de oorspronkelijke Russische versie. Het probleem hierbij is dat het stuk de aandacht kan trekken als een anti-Sovjetstuk, maar ondanks de kritiek op het Sovjetsysteem had Erdman met "De Zelfmoordenaar" in hoofdzaak andere bedoelingen. Hij sympathiseert met het tragische lot van eenvoudige mensen die blijven vechten om hun armzalige leventjes enige zin te geven.
De uitdaging die het stuk biedt appelleert ook aan het geweten van het westen, want veel van de dingen waarover het gaat - werkeloosheid, verzet tegen de oorlog en de gevestigde orde - hebben ook betrekking op onszelf. BOK heeft vooral de sociale dimensie willen benadrukken en met name de originele slotscène leek ons daartoe nogal geschikt zodat ze in deze productie boven latere maaksels werd verkozen.

Inhoud

Semjon is een eenvoudig man, die samen met zijn vrouw Maria en zijn schoonmoeder Serafima een appartementje betrekt in een volksbuurt. Semjon is al jaren werkloos en de (kinderloze) familie leeft van wat Maria buitenshuis verdient. Semjon streeft naar een minimum van zelfrespect: hij wil zich zo graag nuttig maken en iets betekenen voor de maatschappij... Wanneer ook zijn laatste hoop - een muzikale carrière - op niets uitdraait besluit hij er een eind aan te maken. En kijk, plotseling wordt hij wel belangrijk voor de maatschappij! Mensen die zich vroeger niet om hem bekommerden, komen nu naar hem informeren... en doen hun best om de zelfmoord van Semjon voor zichzelf te nutte te maken. Is het niet mooi voor "de intelligentia" als een man zijn leven zou willen offeren voor hun snoeverig clubje?! En natuurlijk past een zelfmoord ook uitstekend in het kraam van behaagzieke dames die vurig hopen dat een afgewezen minnaar zich voor hen voor het hoofd wil schieten... Semjon moet dan maar de afgewezen minnaar zijn en dat kenbaar maken in een testament...

Tekst en taal

Als basistekst voor deze productie diende de Nederlandse vertaling van Wilfred Oranje (verschenen als Baal-Publikatie nr. 11) maar ook de oudere vertaling van Josephine Soer stond te onzer beschikking. Hoewel bombastischer heeft deze laatste het voordeel dat ze de Russische tekst ongewijzigd weergeeft. Het toneelstuk dat U vandaag ziet is een onuitgegeven versie, speciaal gemaakt voor BOK, met elementen uit de twee geciteerde publicaties... Bepaalde scènes werden echter gewoon weggelaten omdat te duistere - want overjaarse en louter Russische - satirische verwijzingen toch niet zouden begrepen worden door een modern westers publiek. Sommige pagina's werden helemaal herschreven en een enkele scène werd toegevoegd.
De eenvoudige mensen spreken hun volkstaal - in onze productie dus het dialect van Bunsbeek. Dit contrasteert gewild met de cultuurtaal die gebruikt wordt door al degenen die denken dat ze wat méér zijn en hopen te profiteren van de radeloosheid van Semjon.

Verantwoording

Ook met de vorige producties bracht BOK theater dat niet alleen omwille van de humor bij het publiek moest aanslaan.
BOK is niet zomaar een toneelvereniging. BOK werd een nationaal symbool en staat voor "recht op vereniging"...
BOK moest vechten om te mogen bestaan, om toneel te mogen brengen in Bunsbeek... net als Nikolaj Erdman in het Rusland van 1929. De tragiek van onderdrukking hebben wij gemeen! Erdman moest inbinden en werd verbannen; voor BOK lijkt de strijd nu wel gestreden en onbevangen reiken wij de hand aan ieder die de oude stellingen wil verlaten. Echter niet zonder met "De Zelfmoordenaar" een saluut te brengen aan allen die voor de vrije meningsuiting hebben geleden, aan Russische acteurs en regisseurs die omwille van dit stuk zijn moeten sterven...

rolverdeling

bewerking en regie

Karel Van Rompaey

belichting en geluid

Johan Taes, Gaston Taes en Mario Bogaerts

decor

Jan Bruyninckx, André Camps en Fons Hendrickx

grime

Christiane Hendrickx

productie

Lieve Degeest